Varlığı Kaygı Yokluğu Yara Olan Türk Lirasının Tarihi Geçmişi

Osmanlı İmparatorluğu’nda birinci banknotlar farklı mevzularda ıslahatların gündeme geldiği Tanzimat Periyodunda tedavüle çıkmış. Banknotlar bu devirde çıkarılmasının sebebi daha çok ıslahatların finanse edilmesiymiş. Birinci Osmanlı banknotları Abdülmecit tarafından 1840 yılında ‘ Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere ‘ ismiyle yani ‘Para Yerine Geçen Kâğıt” bastırılmış.  Bu kaimeler para değil çok faiz getirili borç senedi yahut hazine bonosu niteliğinde kullanılmak için yaptırılmış. Bu paralar matbaa baskısı yapılmayıp, tek tek elle yapılarak ve her birine de resmi mühür basılarak hazırlanmış. Kaimelerin vakit içerisinde taklidinin yapılabilmesi ve kâğıt paraya olan itimadın azalması nedeniyle 1842 yılından itibaren kaimelerin matbaada bastırılmasına başlanılmış.

Cumhuriyetin birinci yıllarında savaşın sonuçları ve ülkenin ekonomik durumundan para bastırılamadığı için 1927 yılı sonuna kadar kaimeler tedavülde kaldı. Ülke parasının bir devletin egemenlik ve bağımsızlık sembolü olması nedeniyle, Türkiye Büyük Millet Meclisinde, 30 Aralık 1925 tarihinde  ‘Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun’ isminde bir kanun kabul edildi. Bu kanuna nazaran Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilerek kaimelerin tıpkı nitelik ve ölçüde kâğıt para ile değiştirilmesi istenmiş olup paranın hali ve basılıp değiştirilmesi üzere hususları düzenlenmiş. 1 Kasım 1928 Harf İnkılabından evvel bastırılan bu banknotların ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür kıymetleri ise Fransızca olarak yazılmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci banknotları yani E1 Emisyon Kümesi banknotları İngiliz firması olan Thomas De La Rue firması tarafından basılmıştır. Banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolanıma çıkarıldı. Bu emisyon kümesi içinde yer alan 5 Türk lirası banknot ülkenin ekonomik ve siyasi bağımsızlıkla güçlendirilmek hedefiyle kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından tedavüle sokulan birinci banknottur. Birinci Emisyon Kümesi banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde piyasaya çıkarılmış olup tedavülde bulunan mevcut evrak-ı nakdiyeler ise, 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren piyasadan çekilerek 4 Eylül 1928 tarihinde büsbütün kullanılmaz hale gelmiştir.

Cumhuriyet İdaresinin, banknot basımı imtiyazı kurulacak bir ulusal bankaya verilmesi konusundaki karar doğrultusunda, Türkiye Büyük Millet Meclisince 11 Haziran 1930 tarihinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının kurulması kabul edilmiştir. Banka, gerekli hazırlıklar tamamlanarak 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçirilmiş ve banknot ihracı imtiyazı büsbütün Merkez Bankasına verilmiş.

1950 yılına kadar banknotlarda  o vakte kadar vazife yapan bütün cumhurbaşkanlarının fotoğrafları bulunurken 1 Aralık 1951 yılından itibaren Atatürk’ün fotoğrafının kullanılmasına karar verildi. Birinci olarak 50 liralık banknota basılan Atatürk fotoğrafından sonra ‘Neden kağıt parayı biz basmıyoruz?’ denmiş olmalı ki bunun için Banknot Matbaası kurma fikri ortaya çıkmış ancak uygulanması 1958 yılında bulmuştur. Birinci 100 lira basılmıştır sonra piyasaya verilen kağıt paraların basımı Ankara’daki Banknot Matbaasında gerçekleştirilmeye çalışıldı.

15 Haziran 1966 tarihinden itibaren yavaş yavaş 6. emisyon kümesi paralara geçilmeye başlandı. 1970’li yıllar iktisatta yüksek enflasyonun hakim olduğu, kıtlık dolu yıllar olarak tarihe geçmiştir (tanıdık geldi değil mi?). Dünyada yaşanan petrol krizleri, 1974 Kıbrıs Barış Harekatı ve sonrasında maruz kalınan ambargo iktisadın durumunu yeterlice kötüleştiği bu devirde tüm bunların sonucunda paranın pahası çok düştü ve kuruşun değeri kalmamış. 1979 yılından itibaren 7. emisyon banknotlar piyasaya verilmeye başlanmış, 1970’lerin sonuna kadar en büyük bin lira ulaşılamaz bir paraymış. Hatta 5. emisyonun ”mor binlik” olarak isimlendirilen bin lirası, görebilenlerin sayılı olduğu, efsanevi bir para olarak bilinmekte. 1980 yılından sonra ise bin liralar her para üzere bedelini kaybetmiş.

Sadece oldların hatırlayacağı bir durum olan 5 bin, 10 bin, 20 bin, 50 bin, 100 bin, 250 bin ve 500 bin liralık çok sıfırlı banknotlar basıldı, 1995 yılında ise Türkiye 1 milyon liralık banknotla tanıştı. Tabi bu tarihten sonra artık bin lira madeni para olarak bile görülmedi.

1990’lı yıllara girildiğinde milyonluk kağıt para da kâfi gelmediği için 5 milyon, 10 milyon ve 20 milyon liralık banknotlar tedavüle girdi. Yeni milenyuma girildiğinde Türk parasının ünitesi ”milyon lira” oldu, sıfırların yarattığı karmaşadan kurtulabilmek ismine 2000’li yıllara girer girmez iki basamaklı bir para ıslahatı düzenlendi. Bu ıslahat, Türkiye’de birinci sefer paradan sıfır atma operasyonu olarak bilinir. Bu maksatla, öncelikle 28 Ocak 2004 tarihli ve 5083 sayılı ”Türkiye Cumhuriyetinin Para Ünitesi Hakkındaki Kanun” çıkarıldı, akabinde ıslahatın birinci adımı olarak 1 Ocak 2005 tarihinde altı sıfır atılarak 8. emisyon paralar piyasaya sürüldü. O periyotta sanki eski paraya nazaran neydi yeni paraya nazaran ne kadar hesaplaması yaparak hafif bir beyin yanması da yaşamadık değil…

8. emisyon paralarının ünitesi Yeni Türk Lirası olurken, 5, 10, 20, 50 ve 100’lük kupürlerden meydana gelmekteydi. 1, 5, 10 ve 20 liralık kupürler, halkın 20 yıllık bol sıfırlı para alışkanlığından kurtulup sıfırsız Yeni Lira’ya kolay adapte olabilmesi için grafik tasarım olarak 7. emisyonun eş kupürleriyle tıpkı yapıldı. Tabi bu durum yinede baş karışıklığı yarattı. Türk lirasından 6 sıfır atılmasıyla 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren Yeni Türk Lirası’na geçiş gerçekleşti.

Cumhuriyet’in kurulmasından günümüze kadar 24 farklı pahada banknot dolanıma çıkarılmıştır. Birinci altı emisyon kümesindeki banknotların tamamı ile Yedinci Emisyon Grubu’ndaki banknotların bir kısmı sirkülasyondan kaldırılmış ve on yıllık vakit aşımı müddetlerinin sonunda pahalarını yitirmişlerdir. 1 Ocak 2009 tarihinde ise para ıslahatı ile para ünitesine süreksiz bir müddet için ve karışıklıkları önlemek hedefiyle eklenen “Yeni” ibaresi kaldırılarak Dokuzuncu Emisyon Kümesi banknotlar piyasaya sürüldü. Türk lirası banknotlarda kullanılan en değerli güvenlik özelliği olarak paramızda birinci sefer holografik şerit folyo kullanıldı. Paranın art yüzde yer alan renk değiştiren şerit ile Braille alfabesi ile kupür sıralarını belirten kabartma baskılar da bir diğer yenilik olarak görme engelli vatandaşlarımızın daha rahat kullanılması için eklendi.

Esat Kaplan’ın şahsî para koleksiyonunu 2005 yılında evvel gezici müzeye, sonra hem kalıcı hem gezici müzeye dönüştürdüğü, iki yüzden fazla ülkenin, günümüzde var olmayan ülkelerin dahi paralarını bünyesinde barındıran müzedeki en eski para Fransa’ya ilişkin 1792 tarihli paradır. Osmanlı devrine ve Cumhuriyetin birinci yıllarına ilişkin para örnekleri de bulabileceğiniz Devr-i Alem Para Müzesi ziyaret edilmesi gereken bir yer.

Adres: Karagöz, Hasırcı Sk., 27400 Şahinbey/Gaziantep

Konum için tıklayın. 

Ziyaretçi Yorumu: “Kendi imkanlarıyla işleyen bir müze hasebiyle başka bir ilgi çeken biryer.Dünya üzerinde bulabileceğiniz bütün paralar mevcut 1910  da basılmış Rus imparatorluğunun büyük banknotları bile mevcut.Giriş fiyatı 15 tl parayı sonuna kadar hakeden bir yer.”